«Պարը, խաղը, ասմունքը, երգն ու մարզանքը պետք է դիտել որպես երգ—երաժշտության դասավանդման համազոր և հավասար միավորներ»:
Արթուր Շահնազարյան
Երեխաները դեռ ներարգանդային կյանքում կարողանում են տարբերել ձայները և արձագանքել ձայնին: Նրանք կարողանում են նաև տարբերակել հարազատի, օտարի, ծանոթ-անծանոթի ձայների տեմբռը: Երաժշտության աշխարհի հնչյունները երեխաների մոտ զարգանում են այն ժամանակ, երբ նրանց շրջապատող մարդիկ հատուկ ստեղծում են երաժշտական միջավայր: Ձայնը երաժշտության սկիզբն է:
Որոշ ծնողներ հարց են տալիս, թե ինչո՞ւ է անհրաժեշտ երեխային ծննդյան առաջին իսկ օրվանից երաժշտություն լսել: Նրանք մտածում են, որ ավելի լավ է զարգացնել հիշողությունը, ուշադրությունը, տեսողական, համի, շոշափելիքի զգայարանները: Փորձենք վերլուծել:
Միաժամանակ պետք է նրանց հմտորեն պարզաբանել, ներկայացնել փորձով, որ երբ երեխային ծանոթացնում ես երաժշտությանը, դա չի նշանակում, որ այն երեխայի համար դառնում է կյանքի հիմնական նպատակ: Երաժշտության միջոցով հնարավոր է՝
- փոխել վատ տրամադրությունը,
- փոխել հուզական վիճակը,
- զարգացնել երաժշտություն լսելու ցանկությունը,
- ոտանավորը վերածել խաղ+երգ=խաղերգի և ավելի արագ յուրացնել և այլն:
Մեծ մասամբ երեխաները երաժշտական ստեղծագործություններին ծանոթանում են հեռուստատեսության, համացանցի, ռադիոյի միջոցով: Սակայն պետք է ճիշտ ընտրություն կատարել երաժշտական գանձարանից, չլսել անորակ, երաժշտություն, քանի որ դա հանգեցնում է ռիթմի և «երաժշտական ականջի» զգացողության վատ զարգացմանը: Հարկավոր է, որ նրա լսողությունը ընտելանա բարձրորակ, լավ երաժշտությանը: Որպեսզի երեխան հասկանա երաժշտական ստեղծագործությունների բազմազանությունը, ծննդյան առաջին օրվանից առաջարկում ենք կիրառել հետևյալ սկզբունքները:
- Լսելով փոքրիկի հետ երաժշտական կատարումը՝ անհրաժեշտ է վերլուծել տվյալ երաժշտության տեմպի և այլ հատկանիշների վերարտադրումը: Երեխան պետք է տարբերակի դանդաղ, արագ, զվարճալի և տխուր մեղեդիները:
- Ցանկալի չէ լսել երաժշտություն կտրուկ փոփոխությամբ:
- Շատ կարևոր է երեխայի մեջ սերմանել դասական երաժշտական ստեղծագործություններ՝ Կոմիտաս, Բախ, Մոցարտ…
- Երեխանների առաջին քայլերը երաժշտական աշխարհում կարելի է սկսել ավանդական գործիքային երաժշտությունից:
«Մխիթար Սեբաստացի» կրթահամալիրում 2 տարեկանից սկսած սովորում են Կոմիտաս: Կրթահամալիրի բոլոր նախակրթարաններում հեղինակային երաժշտության ծրագիր իրագործելու համար ստեղծված միջավայրը՝ գունեղ, լուսավոր խմբասենյակներ՝ հագեցած դաշնամուրով, երաժշտական ինքնաշեն, խաղալիք-շրխկան գործիքներով, ոչ միայն նպաստում է, այլև պարտավորեցնող է:
Նշենք, որ կոմպոզիցիաները, որոնք պարունակում են բնական հնչյուններ, շրջակա միջավայրի զանազան աղմուկները, թռչունների եւ կենդանիների ձայները նպաստում են լսողական ընկալման զարգացմանը: Նախակրթարանում առավոտյան սենյակի օդափոխությունից հետո սկսում ենք հավաքել տարածքը, բակ-պարտեզը և այդ ընթացքում լսել թռչյունների ծլվլոցը, շների հաչոցը, թիթեռների թեթև թռիչքի հնչյունները, ապա վերարտադրում ենք խաղի միջոցով՝ սկսում ենք հաչել, ծլվլալ, թիթեռի պես թռվռալ, `աքաղաղի ձայն հանել՝ նախ հաչելով, մլավելով կամ ծլվլալով՝ բարձր-ցածր ձայնային տոնայնությամբ, երգել օրինակ «Արև արև»-ը, «Կաքավիկ»-ը…Ապա երգին գումարվում են նաև մարմնի շարժումները՝ դոփեր, ծափեր, թռիչք, վազք :Յուրացնում ենք երգը խաղի, նախավարժանքի, լողալու, խնամքի ժամանակ և նրանց միջոցով:
Ինչպես ճիշտ լսել երաժշտություն երեխայի հետ
Երեխան ամենալավն ընկալում է մոր կողմից կատարված երաժշտական հատվածները: Մոր ձայնը երեխայի համար ամենագեղեցիկն է, երգեցիկն է, նուրբն ու բարին է: Մոր կատարմամբ երեխան կարող է լսել տարբեր հնչողության «րուրիներ»: Նախակրթարանի սաները սովոր են քնելուց լսել օրորոցայիններ (« Արի՜, իմ սոխակ», Բ. Կանաչյանի «Օրոր»-ը)…: Նրանք ինքնուրույն միացնում են համակարգիչը և ընտրում «րուրիները» կամ երգի ուսուցչուհու կենդանի կատարմաբ ջութակի, դաշնամուրի կամ այլ ազգային երաժշտական գործիքների նվագակցությամբ ունկնդրում: Երբ երեխան առաջին անգամ է ծանոթանում երաժշտական գործիքին, հնարավորություն ենք տալիս երեխային ինքնուրույն ուսումնասիրել այն և փորձել գործիքից ձայն հնչեցնել: Այնուհետև երաժշտության ուսուցչուհին նվագում է ծանոթ մեղեդի, և երեխաները փորձում են այն գուշակել, որից հետո ինքնուրույն բացում են իրենց ակողինները ,հանվում և օգնում են այն ընկերներին ,որոնք ունեն իրենց կարիքը, հետո սկսում են լսել կամ հենց իրենք էլ սկսում են երգել և սովորել «րուրիներ»: Ստացվում է՝ սովորում ենք ոչ միայն խաղի, ուտելու, մարզվելու, այլ նաև քնի ժամանակ:
Հաջորդ քայլը, որ արվում է երաժշտության ճանաչման ճանապարհին, այն է, որ տեղեկություն ենք հավաքում տվյալ գործիքի մասին ընտանիքի անդամներից, տեսանյութերից, երաժիշտ ընկերներից:
Ակնհայտ է, որ մեզ մոտ երեխաների երաժշտական ընկալումը ձևավորվում է տարբեր խաղաձևերով: Երաժշտական աշխարհի հետ ծանոթանալու այս ձևերը ներառում են `
- հեքիաթներ,
- ասիկներ,
- ճվիկներ,
- օրորոցայիններ,
- երաժշտական- ռիթմիկ խաղեր:
Դեռ վաղ տարիքից հարկավոր է երեխայի հետ ստեղծագործական գործունեություն ծավալել հեքիաթների, նկարագրական տեսարանների, բանաստեղծությունների իմպրովիզացիայի միջոցով:
Երաժշտական «ինքնաշեն» գործիքներ
«Մխիթար Սեբաստացի» կրթահամալիրում խաղալիքներ, երաժշտական գործիքներ, շրխկաններ փորձում ենք ինքներս պատրաստել և այն անվանում ենք «ինքնաշեն» գործիքներ: Երբ ծանոթանում ենք տվյալ երաժշտական գործիքին, փորձում ենք ինքներս պատրաստել և թեկուզ այն չհնչի այնպես, ինչպես իրական գործիքն է հնչում, բայցևայնպես արտադրության գործընթացի հաճույքը և հետագայում այդ գործիքով խաղալը գերազանցում է բոլորիս պասելիքները: Պետք է տեսնել նրանց հրճվանքը երաժշտական գործիքը ինքնուրույն ստեղծելիս, իսկ այդ ստեղծած գործիքից ձայնի վերարտադրումը գերագույն հաճույք է պատճառում՝ նրանց խենթանալու աստիճան:
Երաժշտական վարժությունները շատ օգտակար են երեխաների զարգացման, ոչ միայն լսողության, այլ նաև բազմակողմանի զարգացման համար:
Ինչպես պատրաստել լարային գործիքներ
- «Երգող» տուփ
Անհրաժեշտ պարագաներ՝
- թեյի, քաղցրավենիքի երկաթյա տուփեր (նախընտրելի է քառակուսի կամ ուղղանկյուն ձևը),
- ռեզինե մազակալներ:
Քաղցրավենիքի տուփի վրա հերթով շարում ենք մազակալները և սկսում ենք մատիկներով խաղալ ռեզինե հատվածների վրա: Ձայնն արտամղվում է երկաթե ծածկույթից եւ դառնում է ավելի մեղեդային և բարձր:
- Դափ
Անհրաժեշտ պարագաներ`
- կպչուն ժապավենի դատարկ օղակ,
- գույնզգույն կպչուն ժապավեններ,
- տաք սոսինձ,
- բրինձ, գնդիկներ, շաքարավազ, լոբի,
- կինդեր-ձվիկներ:
Ձվիկների մեջ լցնում ենք բրինձ, լոբի… և կպչուն ժապավենով ամրացնում, գունավոր ժապավենները փաթաթում ենք օղակին ու տաք սոսինձով ամրացնում ձվիկները:
- Երաժշտական խաղալիք՝ «կախարդական ֆլեյտա»
Անհրաժեշտ պարագաներ՝
- հյութի ձողիկներ,
- մկրատ,
- քանոն,
- կպչուն ժապավեն:
Վերցնում ենք 9 հատ հյութի ձողիկ, մեկը թողնում ենք, ապա յուրաքանչյուր ձողիկ կարճացնում ենք 2սմ-ով և բոլոր ձողիկները փակցնում ենք կպչուն ժապավենին:
Երաժշտական խաղեր երեխաների համար
Երաժշտական խաղերը մանկական գործունեության ամենասիրելի տեսակներից մեկն են:
Լսողական ուշադրությունը զարգացնող խաղ
- Հավաքիր բերքը
Ամեն անգամ «Պապն ու շաղգամը» պատմելուց հետո երեխաներին խնդրում ենք, որ տատիկն և պապիկն օգնեն հավաքել շաղգամները: Խմբասենյակի, բակի տարբեր անկյուններում դնում ենք շաղգամները և միացնում ենք երաժշտությունը՝ բայց պարբերաբար դադարացնելով երաժշտությունը, նրանք արագ պիտի հավաքեն շաղգամները: Երեխայի խնդիրն է երաժշտության ընթացքում հավաքել շաղգամները իսկ դադարի ժամանակ՝ քարանալ:
- Փիղ և թիթեռ
Այս խաղի ժամանակ երաժշտության ուսուցչուհին նվագում է դաշնամուրի ցածր և բաձր նոտաները, ու երեխան պետք է համապատասխանաբար ցուցադրի ցածր նոտաներով ծանր, դանդաղ շարժվող փիղ, բարձրով՝ արագ թռվռացող թիթեռ:
- Խաղում ենք հնչյուններով
Մեզ անհրաժեշտ են տարբեր երաժշտական գործիքներ: Մենք խաղում ենք նրանցից յուրաքանչյուրով եւ ցույց ենք տալիս երեխային, թե ինչպես շարժվել յուրաքանչյուր գործիքի հնչյունների ներքո: Օրինակ՝ զանգի հնչյունը՝ ցատկել, շվիինը`թռչել, թմբուկինը` քայլել և այլն: Ապա մեծահասակները խաղում-նվագում են գործիքներով, իսկ երեխայի խնդիրն է կատարել համապատասխան շարժումները: Նման խաղը զգալիորեն զարգացնում է երեխաների ուշադրությունը եւ հիշողությունը: Չենք մոռանում նաև երեխայի հետ դերերով փոխվել, քանի որ նրան դա շատ դուր է գալիս:
- Գուշակի‘ր, թե ինչ գործիք է
Այս խաղի ժամանակ մենք օգտագործում ենք այն երաժշտական գործիքները, որոնք ունենք ձեռքի տակ: Նախապես ուսումնասիրում ենք, խոսում անուններից, լսում նրանց ձայնը, որից հետո երեխաները պտտվում են մեջքով, և սկսում են գուշակել՝ որ երաժշտական գործիքի ձայնն է հնչում: Այս խաղը խաղում ենք նաև այսպես` մեզ ծանոթ երգերից նվագելով մի քանի նոտա՝ երեխաները արագ գուշակում են երգը:
- Արագ- դանդաղ
Բաժանվում ենք 2 խմբի՝ կրիաների և նապաստակների, ու սկսում ենք երգել արագ և դանդաղ՝ մե’րթ կրիաները դանդաղ, մե’րթ էլ նապաստակները` արագ, և հակառակը:
Այս բոլոր խաղերի ընթացքում երեխան անընդհատ շարժման մեջ է: Երաժշտություն + խաղ + մարմանամարզություն + ազատություն և երևակայություն = կյանքի բնական ընթացք՝ սա է մեր ուսուցման բանաձևը:
Ճամփորդություններ
- Կրթական փոխանակումներ . «Հնտիվիրուս Կոմիտաս»
Ուսճամփորդության գնացինք Բյուրականի մանկապարտեզ, տարածեցինք մեր հեղինակային ծրագրերը և նվիրեցինք «Կաքավիկ», «Ծուղրուղու» ժողովածուները, կրթահամալիրի երաժշտական թռուցիկները, որից հետո նրանք մեզ մոտ վերապատրաստվեցին: Մանկապարտեզի սաներին ծանոթացրինք Կոմիտասի երգերին, մշակումներին, բանաստեղծություններին՝ փորձելով զարգացնել սաների երաժշտական ճաշակը, ստեղծագործական հմտությունները, բանավոր խոսքը, միմյանց հետ փորձի փոխանակման հմտությունները: Համագործակցելով դաստիարակի, երաժշտության ուսուցչուհու, ծնողի, համայնքի, մարզի հետ՝ փոխայցելություններով տարածում և սիրելի ենք դարձնում այն, ինչն ազգային է, հայեցի և շիտակ:
- «Հնտիվիրուս Կոմիտաս»: Սովորող—սովորեցնող նախագծի շրջանակներում բաց դաս Թումանյանի այգում՝
- Երաժշտական պատ + Կոմիտասի թանգարան
- Երևանյան թափառումներ Կոմիտասի այգում
Երեխաների ընդունակություննեը զարգանում են երաժշտական ակտիվ գործունեության ընթացքում: Եթե վերցնենք Արթուր Շահնազարյանի «Կաքավիկ» երգարանը, բոլոր երգերը կարող ենք բեմադրել և խաղի վերածել: Ինչպես տիկին Աիդան էր ասում. «Խաղը երեխայի, նաև մեծերի կյանքի ընթացքն է, նայած թե տվյալ պահին ինչ ես խաղում և ինչի անունն ես խաղ դրել»:
«Մխիթար Սեբաստացի» կրթահամալիրում հեղինակային երաժշտական կրթության առանձնահատկություններից մեկն այն է, որ երաժշտական կրթությունն ուղղված է ոչ միայն նախակրթարանի սաներին և դպրոցականներին, այլև դասավանդողներին ու ծնողներին: Կրթահամալիրում երաժշտություն ունկնդրում, երգում ու պարում են բոլորը՝ առանց տարիքային սահմանափակման: Կարևոր է երեխային տալ ազատություն, չկաղապարել նրան, չթելադրել, թե ինչպես խաղալ երաժշտական գործիքով թող նա հորինի ,ստեղծի, երևակայի, մտածի: Երևակայությունից հետո հաջորդ քայլը ստեղծականությունն է, ստեղծագործենք ազատ և վայելենք այն:
Նելի Արղության 